پیامبرصلى الله علیه وآله میفرمود: «اللهمّ احینى مسكینا و امتنى مسكینا واحشُرنى فى زمرة المساكین(1)؛ خدایا! مرا مسكین و فقیر زنده نگاهدار، فقیر بمیران و در زمره فقیران محشورم نما.»
«اى پیامبر! وجود تو براى تمام عالم هستى، رحمت است.»(2)
عایشه می گوید: پیامبر اكرمصلى الله علیه وآله در حالى از دنیا رفت كه از خویش دینار، درهم، گوسفند و شترى به جا نگذاشته بود.پیامبر گرامىصلى الله علیه وآله و سلم نه تنها در زندگى، مسكین گونه زیست؛ بلكه در هنگامه وفات هم فقیرانه به دیدار معبود شتافت. چنانچه ابن عباس مىگوید:
«انّ رسول الله صلى الله علیه و آله تَوَفَّى و درعه مرهونة عند رجلٍ من الیهود على ثلاثین صاعاً من شعیر اخذها رزقاً لعیاله (3)؛ حضرت هنگام وفات زره مبارك را در برابر30پیمانه (4) جو(كه براى برآوردن نیازهاى تغذیهاى خانواده، قرض گرفته بود) نزد مرد یهودى در گرو نهاده بود.»
عایشه مىگوید: پیامبر اكرمصلى الله علیه وآله در حالى از دنیا رفت كه از خویش دینار، درهم، گوسفند و شترى به جا نگذاشته بود.(5)
اگر در درستى آنچه كه گذشت، تردیدى به خویش راه ندهیم و به توجیه و تأویل نپردازیم، چه بسا بتوان از آنچه كه در سیره رفتارى آن حضرت یافت می شود، بهره جست و براى تحقق آن در زندگى رهروان و الگوپذیران آن حضرت، به تلاش و كوشش پرداخت و با ارادهاى قاطع و نفى هر توجیه و تأویلى، بدان عمل نمود.
در این راستا به كلامى از امام باقرعلیه السلام در بیان نخستین اصلِ اقتصاد در زندگى می پردازیم كه می فرماید:
«در بررسى وضعیت اقتصادى خویش ملاك و الگوى خود را آن كس كه بیش از تو مال دارد، قرار نده؛ به گونهاى كه آرزوى داشتن آنچه را او دارد، بنمایى و بر آنچه خود دارى، خشنود نباشى!»
در پى این دستورالعمل، امام باقرعلیه السلام به آیاتى از قرآن استناد نموده، و نحوه زندگى رسول گرامى را یادآور می شود:
«فانّما كان قُوتُه الشَّعیر و حلواه التَّمر و وقودُهُ السَّعف اذا وجده (6)؛ غذاى رسول گرامى، جو و شیرینى ایشان، خرما و سوخت وى براى تهیه غذا و گرما، شاخههاى درخت خرما بوده، البته تهیه اینها هم اگر برایش امكانپذیر می بود.»
تكیه و تأكید بر جو و خرما(7) به عنوان مهمترین مواد غذایى مورد استفاده حضرت، بیانگر نوع زندگى و سیره تغذیهاى ایشان است. در زمانى كه پیامبر خداصلى الله علیه وآله و سلم بالاترین جایگاه اجتماعى را دارا بود
امام باقرعلیه السلام میفرماید: غذاى رسول گرامى، جو و شیرینى ایشان، خرما و سوخت وى براى تهیه غذا و گرما، شاخههاى درخت خرما بوده، البته تهیه اینها هم اگر برایش امكانپذیر می بود. و رهبرى یك حكومت و بزرگترین مسئولیت اجرایى را در دست داشتو ساكنان شهر مدینه، از انواع گوشت، لبنیات و غذاهاى دیگر استفاده مىكردند، خرما و جو، ارزانترین و فراوانترین كالاى موجود بود كه تهیه آن براى محرومترین ساكنان مدینه امكانپذیر بود.
با بررسى بیشتر در می یابیم كه این نوع زندگى تنها ویژه شخص ایشان نبوده، بلكه خانواده آن حضرت نیز همین روش را داشتهاند.
عایشه می گوید:
«والذى بعث محمّداً بالحقّ ما رأى مُنخلاً ولا اَكَلَ خُبزاً منخولاً منذ بعث الله الى ان قُبِضَصلى الله علیه وآله ...(8) ؛ سوگند به خدایى كه محمدصلى الله علیه وآله را به حق برگزید، از آن زمان كه خداوند وى را به پیامبرى برگزیده تا آنگاه كه فراخوانده شد، آرد جوى نرم شده (الك شده) و نان جوىِ با آرد نرم در منزل ایشان دیده نشده است!»
عروة، با تعجب مىپرسد: پس چگونه جوىِ سخت را می خوردید؟
عایشه در پاسخ می گوید: پیوسته آخ، آخ، می گفتیم!
پیامبرصلى الله علیه وآله زمانى براى خانواده، چنین برنامه غذایى را اجرا مىنماید كه توانایى استفاده از هر نوع امكانات و لوازم را براى بهترین زندگى اقتصادى دارد. روزى زنى از انصار براى منزل پیامبرصلى الله علیه وآله زیراندازى هدیه می آورد، پیامبرصلى الله علیه وآله ضمن آن كه از عایشه می خواهد آن را به وى برگرداند، می فرماید:
«فوالله لو شئتُ لأجرى الله معى جبال الذّهب والفضّة(9)؛ به خدا سوگند! اگر اراده می كردم، خداوند براى من كوههاى طلا و نقره را فراهم می نمود.»
پیامبر گرامى به ما می فهماند كه این گونه زیستن، بر اساس نداشتن و محرومیت نیست، بلكه تفكر و خواست قلبى و عملى خاتم پیامبران این چنین بوده است. حضرت در كلامى فرمود:
«والقُربة الى الله حُبّ المساكین والدّنو منهم(10)؛ نزدیكى به پروردگار، با عشق ورزیدن و نزدیك شدن به مسكینان به دست مىآید.»
عایشه می گوید: سوگند به خدایى كه محمدصلى الله علیه وآله را به حق برگزید، از آن زمان كه خداوند وى را به پیامبرى برگزیده تا آنگاه كه فراخوانده شد، آرد جوى نرم شده (الك شده) و نان جوىِ با آرد نرم در منزل ایشان دیده نشده است!رسیدن به این «حُبّ» با استفاده از انواع بهترین خوراكىها، صورت نمىگیرد. چگونه می توان انتظار همنشینى و همراه شدن با مسكین را داشت و از طرف دیگر به مانند آنان زندگى نكرد؟ حضرت فرمودند: دوست داشتن و نزدیك شدن به مسكینان، عاملى در تحقق قرب به خداوند است.
زمانى می توان به مسكین نزدیك شد كه مانند او به تغذیه خویش بپردازیم. گروه مسكین علاوه بر ناتوانى مالى، امكان استفاده از مواد غذایى را به طور كمّى و كیفى نیز ندارد. در این راستا پیامبرصلى الله علیه وآله و سلم فرموده است:
«والتّباعد من الله الشّبع (11)؛ سیر خوردن، باعث دورى از خداوند مىشود.»
پیامبرصلى الله علیه وآله و سلم نه تنها خود بر این كلام جامه عمل پوشاند، بلكه در خانواده به چنین سیرهاى دست یافت، چنانچه عایشه می گوید:
«ما شبع آل محمّدصلى الله علیه وآله غداءً ولاعشاءً من خبز الشّعیر ثلاثة ایام، متتابعات حتى لحق بالله عزّوجلّ (12)؛ خانواده محمدصلى الله علیه وآله سه روز پى در پى از نان جو نیز سیر نخوردند، تا این كه ایشان به خداوند عزّوجل پیوست و رحلت كرد.»
عایشه در جاى دیگر آورده است: «خانواده محمدصلى الله علیه وآله، یك شب با شكم سیر نخوابیدند.»(13)
عایشه در مورد زمان شروع این رفتار پیامبر به صراحت می گوید:
پیامبرصلى الله علیه وآله فرموده است: سیر خوردن، باعث دورى از خداوند می شود.
از ابتداى ورود به مدینه، این وضعیت موجود بوده است.»(14)
اگر كارگزاران، رهرو و احیاگر سیره الهى پیامبران علیهم السلام نباشند، چه كسانى توانایى زنده نمودن این تفكر الهى را دارند، تا بدانسان به سیر نمودن گرسنگان و نجات محرومان دست یازند؟! البته این سخن بدان معنا نیست كه این الگو، ویژه مسئولان نظام اسلامى است و بس؛ بلكه هر انسانِ معتقد به خدا و پیرو ادیان الهى باید چنین باشد؛ زیرا پیامبران الهى علیهم السلام نیز در جامعه خویش، این گونه بودند. چنانكه، یاور محرومان و گرسنگان، امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:
«واِن شئتَ ثَنَّیتُ بموسى كلیم الله -صلى الله علیه وآله - اذ یقول: «ربِّ انّى لِما اَنزلتَ الىّ من خیرٍ فقیر»(15) و الله ما سأله الاّ خُبزاً یأكُلُهُ لانّه كان یأكُلُ بقلة الارض...؛ و اگر خواهى دومین را موسی علیه السلام مَثَل آرم كه گفت: «پروردگارا! من به چیزى كه برایم فرستى نیازمندم.» به خدا، كه از او نخواست جز نانى كه آن را بخورد كه موسی علیه السلام از سبزى زمین می خورد. و اگر خواهى سومین را داودعلیه السلام گویم، صاحب مزامیر و زبور و خواننده بهشتیان، كه به دست خود از برگ خرما زنبیلها مىبافت و مجلسیان خویش را می گفت: كدام یك از شما در فروختن آن مرا یارى می كند؟ و از بهاى آن زنبیل، گردهاى نان جوین می خورد. و اگر خواهى از عیسى بن مریم علیه السلام گویم: كه سنگ را بالین می كرد و جامه درشت به تن داشت و خوراك ناگوار مىخورد و نان و خورشت او گرسنگى بود و چراغش در شب ماه، و در زمستان مشرق و مغرب زمین او را سایبان(16) بود و جاى پناه، و میوه و ریحان(17) او آنچه زمین براى چهارپایان رویاند از گیاه...»(18)
به راستى سیره رفتارى پیامبر گرامى و سایر پیامبران بیانگر چگونه زیستناند.
پی نوشتها:
1-مشكاة الانوار، ص 228، ح 639 .
2-و ما ارسلناك الاّ رحمة للعالمین. (انبیاء / 107)
3-مكارم الاخلاق، ج 1، ص 65، ح 66 .
4-پیمانهاى كه به اندازه چهار مُد باشد.
5-توفى رسول الله(ص) و ما خَلَّف دیناراً ولا درهماً ولا شاةً ولا بعیراً. (سیره ابن عساكر، ج 4، ص 70).
6-اصول كافى، ج 2، ص 137، ح 1، باب القناعه، (با اختلاف اندك در اصول كافى، ج 8، ص 168، ح 189.)